Środki psychoaktywne prowadzą do szkód biologicznych i społecznych, posiadają najsilniejszy potencjał zmiany stanów mentalnych. Osoba staje się tym bardziej podatna na uzależnienie, im bardziej stan świadomości po zażyciu jest dla niej gratyfikujący, niż przed zarzyciem substancji.
Żyjemy w czasach narastającej ilości problemów związanych z utratą kontroli nad zażywaniem środków psychoaktywnych (alkohol, papierosy, narkotyki, dopalacze, środki farmakologiczne), nad wykonywaniem czynności dających przyjemność, satysfakcję (gry, TV, diety, inne urządzenia elektroniczne); nad aktywnościami niezbędnymi w codziennej egzystencji (praca, zakupy, odżywianie, seks itp.).
Zachowaniom tym towarzyszy kilka wspólnych cech:
- szybka gratyfikacja, ulga, uzyskanie przyjemności i modyfikacja percepcji,
- zaspokojenie potrzeb (satysfakcji, samorealizacji, bezpieczeństwa),
- brak motywacji do zmiany (ambiwalencja w obrębie systemu wartości, zachwiana samoocena, utrwalona autonarracja, błędne przekonania),
- zmiana stanu mentalnego (wyciszenie złości, smutku, poczucia osamotnienia, lęku).
Często ze zmianą świadomości „pod wpływem” wiąże się rzeczywisty lub bardziej wyimaginowany dostęp do zasobów psychologicznych: większa pewność siebie, lepsza samoocena, większa odwaga, większa fluencja słowna i atrakcyjność towarzyska, seksualna (do pewnego poziomu upojenia). Często środek uzależniający zwiększa kreatywność i wydolność intelektualną pożądaną przez muzyków (Jimi Hendrix, Beatlesi – palący w dużej ilości środki z THC), malarzy, pisarzy (Witkacy, Słowacki – zażywających wszelkie ówcześnie dostępne substancje zmieniające świadomość, Freud – biorący kokainę), studentów (używających substancji pozwalających na zmniejszenie zapotrzebowania na sen przed egzaminem oraz korzystający z innych substancji w celu odreagowania napięcia lub celebrowania po egzaminie).
Używki uzależniające dają dostęp do stanów mentalnych, które trudno uzyskać w abstynencji. Pozwalają je również szybciej modyfikować i dłużej podtrzymywać. Dają też większe poczucie wpływu na zarządzanie emocjami, do których innymi metodami trudno uzyskać dostęp lub wyjść z kryzysu. Niezależnie od rodzaju uzależnienia, przewodnim problemem jest brak kontroli doświadczanych stanów umysłu na trzeźwo, a w efekcie jeszcze bardziej słabnąca kontrola w wyniku systematycznej intoksykacji. W ten sposób rozwija się mechanizm błędnego koła pogłębiającego uzależnienie od alkoholu: umysł w stanie napięcia psychicznego – trudność w odreagowaniu lub rozładowaniu mentalnego napięcia – użycie środka psychoaktywnego – szybka gratyfikacja i rozładowanie napięcia – następnie osłabienie zasobów psychofizycznych – kolejne napięcie narasta w szybszym tempie i wzmaga się potrzeba przyjęcia kolejnej dawki, tym razem w zwiększonej ilości, aby uzyskać pożądany efekt.
Na uzależnienia od środków psychoaktywnych w USA cierpi ponad 10% społeczeństwa (8,5% jest uzależniona od alkoholu), osób nadużywających i ponoszących konsekwencje zdrowotne, psychologiczne, społeczne jest kilkakrotnie więcej. Polskie badania wskazują, że mamy około 1–2 mln uzależnionych od alkoholu i ponad 5 mln nadużywających.
Prochaska i DiClemente dowodzi, że uzależnienia od alkoholu współwystępują z innymi zaburzeniami. Z zebranych danych wynika, że 13% doświadcza zaburzeń afektywnych (depresje, choroby dwubiegunowe), 19% ma diagnozowane zaburzenia lękowe, 14% osobowość antyspołeczną, a 4% posiada diagnozę schizofrenii. U osób zgłaszających się na terapię uzależnień z własnej inicjatywy 40% doświadcza depresji. Warto też zaznaczyć, że opisywane wyżej problemy występują w sprzężeniu zwrotnym: zaburzenia psychiczne predysponują do używania środków psychoaktywnych – środki psychoaktywne pogłębiają problemy psychologiczne, a te nasilają używanie środków psychoaktywnych. Istotne jest zidentyfikowanie, czy nadużywanie substancji ma charakter pierwotny – występowało przed zaburzeniem, czy wtórny – wpłynęło na powstanie zaburzenia. Czy alkohol miał charakter ”leczniczy” w depresji/lękach? Czy długa intoksykacja alkoholem mogła doprowadzić do powstania depresji?
Spośród czynników wpływających na zmianę zachowań osób uzależnionych najsilniej wpływają następujące elementy:
- Relacja motywująca ...
